Verborgen 16de-eeuws raam is unieke vondst bij restauratiewerken stadhuis
Onwaarschijnlijk. Ongezien. Uitzonderlijk. Restauratiespecialisten Martijn Remmen en Carola Van den Wijngaert sparen de superlatieven niet als het over de ontdekking van het raam in het stadhuis gaat.
Martijn: “Ik zag meteen dat de kans groot was dat het om 16de-eeuws schrijnwerk ging en dat is een unicum. Zeker omdat het raam nog op zijn plaats hing, compleet met glas en luiken. En dat in het belangrijkste gebouw van Antwerpen. Ik viel van mijn stoel toen ik het hoorde.”
Carola: “Ook mijn mond viel open van verbazing toen ik de eerste beelden van het raam zag. Ook al ben ik gespecialiseerd in glas in lood, toch was ik vooral geïntrigeerd door het schrijnwerk. Hout in ramen uit die periode is bijna altijd vervangen door recentere versies. Logisch eigenlijk, aangezien hout sterk onderhevig is aan verwering.”
Spaanse Furie
Het Antwerpse stadhuis, gebouwd in de 16de eeuw naar een ontwerp van architect Cornelis Floris De Vriendt, was in 2018 dringend aan restauratie en renovatie toe. Niet dat het gebouw nooit werd aangepakt, integendeel. Net zoals wij vandaag oude huizen renoveren, kende het stadhuis in de loop van de eeuwen tal van herstellingen, waarbij de ene restauratie al wat beter werd gedocumenteerd dan de andere. Heel ingrijpend was het jaar 1576, toen de Spaanse Furie passeerde. Amper twaalf jaar na de oplevering van het stadhuis besloten soldaten van de Spaanse koning Antwerpen te plunderen en het stadhuis in brand te steken. Het gebouw werd grotendeels verwoest. De herstelwerkzaamheden begonnen twee jaar later.
Historische ontdekking
Martijn: “Uit afbeeldingen weten we dat de brand woedde bij een zuidwestenwind en dat vooral de kant van het café Den Engel zwaar getroffen werd. Er bestaat dus een waterkans dat de kant van de Suikerrui, waar het raam zich bevindt, gespaard is gebleven. In ieder geval heeft ons onderzoek aangetoond dat het raam zeker uit de 16de eeuw komt en dat is echt een historische ontdekking.”
Martijn Remmen is samen met zijn broer bestuurder van Remmen bv, een kleine onderneming gespecialiseerd in monumentenzorg. In opdracht van het ontwerpteam Huis van de Stad (HUB cvba, Origin cvba, Multiprofessionele Architectenvennootschap Bureau Bouwtechniek nv, Daidalos Peutz bvba, RCR bvba, BAS bvba en FPC nv) hadden ze de dakkap van het stadhuis al onderzocht en zo werden ze ook gevraagd om een technisch-historische studie te doen op het ontdekte raam.
Verstopt met voorbedachten rade
Martijn: “Met veel enthousiasme zijn we aan ons onderzoek begonnen. In een eerste fase hebben we het raam uitgebreid gedocumenteerd en vergeleken met andere stukken, in museale collecties. In de 19de eeuw onderging het stadhuis een grote renovatie onder leiding van de bekende architect Pierre Bruno Bourla. Er ontstond toen een grote discussie over het al dan niet behouden van de oorspronkelijke ramen. Er gingen stemmen op om de ramen te bewaren voor de komende generaties, anderen vonden ze veel te ouderwets. En toen ontdekte ik dat men besloot om alle ramen te vervangen, uitgezonderd één «à titre de souvenir» zo staat het letterlijk in de documenten. Met voorbedachten rade werd dat raam verstopt. Ze hebben er langs de binnenkant een muur tegen gemetst, met een ingebouwde kast. Aan de buitenkant werd een nieuw raam geplaatst. Begin twintigste eeuw werd er nog eens een houten lambrisering voor die kast gezet. En zo bleef het jarenlang verborgen. Tot nu.”
Een lappendeken van glas
Carola’s opdracht was om het glas in lood te onderzoeken, zorgvuldig te documenteren en advies te geven over de conservering van de panelen. Al 27 jaar stelt ze vooronderzoekdossiers op waarmee restauraties worden voorbereid. In een latere fase volgt ze vaak ook, naast de architect, de werf mee op.
Carola was dus de geschikte persoon om het glas in het oude raam te bestuderen: “In de periode van Bourla vond men de kleine ruitjes in glas in lood erg ouderwets. Daarbij komt dat men toen al grotere platen glas kon produceren, al was het nog steeds mondgeblazen glas. Ook de groenige kleur van het oude glas werd niet geapprecieerd. Allemaal redenen om het glas te vervangen. In die periode werd er vaak mangaan toegevoegd aan het glas, als tegengewicht voor de groene kleur. Wat men toen niet wist, was dat mangaan beïnvloed wordt door ultraviolet licht, waardoor veel glas uiteindelijk lichtroze werd van kleur. Helaas hebben we in het ontdekte raam geen origineel 16de-eeuws glas gevonden. Doorheen de tijd is het glas wellicht heel vaak vervangen geweest. Zo’n raam is dan ook een lappendeken van glas uit verschillende periodes. Voor de zekerheid hebben we op verschillende fragmenten nog een onderzoek laten uitvoeren door de UAntwerpen, waarbij onze conclusies werden bevestigd.”
Archeologische vondst
Zowel Martijn als Carola kregen de opdracht om advies te formuleren over wat er nu met dat raam kon gebeuren. Het overbrengen naar een museum? Het bewaren in een depot? Al snel waren ze het erover eens dat er maar één optie te verkiezen was: het raam laten zitten op zijn plaats, waar het al zo lang zit.
Carola: “De glas-in-loodpanelen zijn te zwak om te transporteren. Bovendien zitten deze ook nog eens vast met de originele nagels. Als we de glas-in-loodpanelen demonteren zijn we dat kwijt. Het raam heeft nu zo goed de tijd doorstaan, laten we er alles aan doen om het zo te laten en het verder te bewaren. Dit lukt in de nieuwe opstelling van het stadhuis. Eigenlijk moet je het beschouwen als een archeologische vondst. We hebben het gevonden, we hebben het gedocumenteerd en nu laten we het zitten op zijn plaats.”
Je kijkt letterlijk door de tijd
Martijn: “Zo is het een ware teletijdmachine. Als je de 20ste-eeuwse kast langs binnen openzet, kijk je door een laat-19de-eeuwse voorzetmuur naar een 16de-eeuws venster met daarachter weer een 19de-eeuws raam. Je kijkt letterlijk door de tijd. Dat moeten we zo bewaren.
Dankbaar
Het blijkt uit hun gepassioneerde uitleg, zowel Martijn als Carola zijn wild van deze vondst en van het onderzoek dat ze hebben kunnen verrichten. Martijn: “Ik ben de werkmannen die het raam gevonden hebben heel dankbaar, ze hebben meteen beseft dat het van waarde was. Zorgvuldig met ons patrimonium omgaan, ik vind het zo belangrijk.” Carola: “Ik houd van een uitdaging in mijn werk en dat was dit raam zeker. Ik vind het fijn als ik me kan verdiepen in een onderwerp, dat geeft me werkplezier.”
